"Τό πρόβλημα τῆς ἐλευθερίας"

Ὁ Ντοστογιέφσκι καί ἡ ἠθική   (- 2/3)
-  Ἰωάννης Ζηζιούλας, Μητροπολίτης Περγάμου

Τό πρόβλημα τῆς ἐλευθερίας

....   Ἂν τὸ καλὸ καὶ τὸ κακὸ ἀποτελοῦν ἕνα μεῖγμα στὴν ἀνθρώπινη ὕπαρξη, αὐτὸ ὀφείλεται σὲ ἕναν καὶ μόνο λόγο, κατὰ τὸν Ντοστογιέφσκι: στὸ ὅτι ἡ πιὸ μεγάλη δύναμη ποὺ κυβερνᾶ καὶ κατευθύνει τὴν ἀνθρώπινη ὕπαρξη εἶναι ἡ ἐλευθερία.
«Πῶς, λοιπόν, φαντάστηκαν», ρωτάει ὁ ἥρωας τοῦ Ὑπογείου, «ὅλοι αὐτοὶ οἱ σοφοὶ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ μία λογικὴ καὶ τίμια θέληση;
Καὶ πῶς τοὺς κάπνισε νὰ βροῦν ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἀνάγκη νὰ ποθεῖ κατὰ τρόπο λογικὸ καὶ ὠφέλιμο;
Ὁ ἄνθρωπος μόνο ἕνα πράγμα ἔχει ἀνάγκη: νὰ εἶναι ἡ θέλησή του ἐντελῶς ἀνεξάρτητη, ὅσο κι ἂν τοῦ στοιχίζει αὐτή του ἡ ἀνεξαρτησία, ὅσες κι ἂν εἶναι οἱ κακὲς συνέπειες ποὺ συνεπάγεται αὐτό».

Ὁ Ντοστογιέφσκι συνδέει αὐτὴ τὴ δίψα τοῦ ἀνθρώπου γιὰ τὴν ἐλευθερία, ἄμεσα μὲ τὸ πρόβλημα τῆς ἠθικῆς. Λέγει καὶ πάλι ὁ ἥρωας τοῦ Ὑπογείου: 

«Νομίζω ὅτι ὁ καλύτερος ὁρισμὸς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὁ ἀκόλουθος: "ὂν δίποδο καὶ ἀχάριστο".
Μὰ αὐτὸ δὲν εἶναι ὅλο. Δὲν εἶναι αὐτὸ τὸ μεγαλύτερό του ἐλάττωμα.
Τὸ μεγαλύτερό του ἐλάττωμα εἶναι ἡ ἐπίμονη ἀνηθικότητά του.
Ἐπίμονη ἀπὸ τότε ποὺ ἔγινε ὁ κατακλυσμὸς ὥς τὴν ἐποχή μας.
Ἡ ἀνηθικότητα, καὶ ἑπομένως ὁ παραλογισμός - γιατί ξέρουμε χρόνια καὶ χρόνια τώρα, ὅτι ὁ παραλογισμὸς γεννιέται μονάχα ἀπὸ τὴν ἀνηθικότητα.

Ρίξτε μία ματιὰ στὴν ἱστορία...
Ἕνα μόνο πράγμα δὲν μπορεῖτε νὰ πεῖτε: ὅτι κυβερνᾶ τὸν ἄνθρωπο ἡ λογική...
Καὶ νὰ τί συναντᾶ κανεὶς κάθε φορά: παρουσιάζονται στὸν κόσμο ἄνθρωποι πολὺ ἠθικοί, φρόνιμοι, σοφοὶ καὶ φιλάνθρωποι, ποὺ θέτουν σὰν σκοπὸ τῆς ζωῆς τους νὰ γίνουν, ἂν μποροῦν, φρόνιμοι καὶ ἠθικοί.
Θὰ 'λεγες πὼς θέλουν νὰ χρησιμέψουν σὰν παράδειγμα στὸ γείτονά τους καὶ νὰ τοῦ ἀποδείξουν ὅτι μπορεῖ πραγματικὰ νὰ ζήσουμε σὰν ἄνθρωποι ἠθικοὶ καὶ φρόνιμοι. Μὰ τί γίνεται κατόπιν;
Εἶναι γεγονὸς ἀποδεδειγμένο ὅτι, ἀργὰ ἤ γρήγορα, πολλοὶ ἀπὸ τοὺς φιλάνθρωπους αὐτοὺς στὸ τέλος τῆς ζωῆς τους διαψεύδουν τοὺς ἑαυτούς τους καὶ ἀφήνουν πίσω τους ὑλικὸ γιὰ ἀνέκδοτα, πολὺ ἐπιλήψιμα καμιὰ φορά».

Γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι λογικὴ καὶ ἠθικὴ εἶναι ἀλληλένδετα, καὶ τὰ δύο μαζὶ συγκρούονται μὲ τὴν ἐλευθερία: «Ἄχ, κύριοι», ρωτάει ὁ ἥρωας τοῦ Ὑπογείου, «ποιὰ θέληση λοιπόν θὰ ἔχω, ὅταν τὰ πάντα θὰ εἶναι ἕνας πίνακας μονάχα ἀριθμητικὴ καὶ δύο καὶ δύο κάνουν τέσσερα;
Εἴτε, λοιπόν, τὸ θέλω εἴτε ὄχι, «δύο καὶ δύο κάνουν τέσσερα»
Εἶναι θέληση αὐτό;».
Γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι ἡ ὑποταγὴ τῆς ἐλευθερίας στὴ λογικὴ καὶ τὴν ἠθική, ὄχι μόνο εἶναι ἀδύνατη, ἀλλὰ καὶ ἀνωφελὴς καὶ ἐπιζήμια γιὰ τὸν ἄνθρωπο.
«Τὸ δύο καὶ δύο κάνουν τέσσερα, αὐτὸ δὲν εἶναι πιὰ ἡ ζωή, εἶναι ἡ ἀρχὴ τοῦ θανάτου», λέει ὁ ἥρωας τοῦ Ὑπογείου.

Ἡ ἐλευθερία εἶναι γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι, αὐτὸ ποὺ διακρίνει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ζῶα. 

«Τὰ μυρμήγκια ἔχουν ἕνα οἰκοδόμημα καταπληκτικὸ στὸ εἶδος του: τὴ μυρμηγκοφωλιά. 

Τὰ ἀξιοσέβαστα μυρμήγκια ἄρχισαν ἀπὸ τὴ μυρμηγκοφωλιὰ καὶ θὰ τελειώσουν ἀσφαλῶς ἐκεῖ, πράγμα ποὺ τοὺς περιποιεῖ μεγάλη τιμὴ γιὰ τὴν ἐπιμονή τους καὶ τὸ θετικό τους πνεῦμα.
Ὁ ἄνθρωπος ὅμως... 

Ὅπως ὁ παίκτης τοῦ σκακιοῦ ἀγαπᾶ μόνο τὸ παίξιμο καὶ ὄχι τὸ σκοπὸ τοῦ παιχνιδιοῦ...
Ἐνδιαφέρεται μόνο γιὰ τὴν ἴδια τὴ ζωὴ καὶ ὄχι γιὰ τὸν σκοπό της».

Ἐδῶ ἀξίζει νὰ σταθοῦμε λίγο, γιατί τὰ παραπάνω λόγια μᾶς ἀποκαλύπτουν κάτι σημαντικό: τὴ διαφορὰ μεταξὺ ὀντολογίας καὶ ἠθικῆς
Ἂν τὴ λέξη ζωὴ, τὴν ἀντικαταστήσουμε μὲ ἐκείνη τοῦ εἶναι, τῆς ὕπαρξης, τότε τὸ νὰ ἐνδιαφέρεται κανεὶς γιὰ τὸ εἶναι, καὶ ὄχι γιὰ τὸν σκοπὸ τοῦ εἶναι, ἰσοδυναμεῖ μὲ τὸ νὰ θεωρεῖ τὸ εἶναι ὡς τὸ ὕψιστο καὶ ἔσχατο ἀγαθό, καὶ ὄχι ὡς μέσο γιὰ κάποιον ἠθικὸ σκοπό.
Ἂν τοποθετήσουμε τὸ θέμα αὐτὸ στὰ πλαίσια τῆς θεολογίας, τὸ καίριο ἐρώτημα τοῦ σκοποῦ τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως εἶναι, ἂν ὁ Χριστὸς ἦλθε γιὰ νὰ μᾶς κάνει καλύτερους ἀνθρώπους, ἠθικοὺς κ,τ. λ. ἢ γιὰ νὰ μᾶς κάνει νὰ ὑπάρχουμε.
Ὅλη ἡ δυτικὴ παράδοση βλέπει τὴν Ἐνανθρώπηση, ὡς τρόπο ἠθικῆς τελειώσεως τοῦ ἀνθρώπου, ἐνῶ οἱ Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἑστιάζουν τὸν σκοπὸ τῆς ἐνανθρωπήσεως στὴν ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, ὡς ἀπειλῆς γιὰ τὸ εἶναι τοῦ ἀνθρώπου (Ἀθανάσιος).

Ἡ ἐλευθερία γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι εἶναι ὀντολογικὸ καὶ ὄχι ἠθικὸ ζήτημα: ὁ ἄνθρωπος δὲν ἐνδιαφέρεται γιὰ τὸ πῶς θὰ χρησιμοποιήσει τὴν ὕπαρξή του ἢ πῶς θὰ τὴ βελτιώσει, ἀλλὰ γι’ αὐτὴ τὴν ἴδια τὴν ὕπαρξή του.
Γι’ αὐτό, ὅπως στὴν περίπτωση τοῦ Κυρίλοβ στοὺς Δαιμονισμένους, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις, ὁ Ντοστογιέφσκι ὠθεῖ τὸ θέμα τῆς ἐλευθερίας στὰ ὑπαρξιακά του ἄκρα: ἐλευθερία σημαίνει ἢ νὰ ἀποδεχθεῖς τὴν ὕπαρξη ὡς δῶρο Κάποιου (τοῦ Θεοῦ) ἢ νὰ ἀρνηθεῖς τὴν ἴδια σου τὴν ὕπαρξη (νὰ αὐτοκτονήσεις), ἂν θέλεις νὰ μὴν ἀποδεχτεῖς τὸν Θεὸ (δηλαδὴ νὰ κάνεις τὸν ἑαυτό σου Θεό).

Ὅλα στὸν Ντοστογιέφσκι παίζονται στὸ ὀντολογικὸ καὶ ὄχι στὸ ἠθικὸ ἐπίπεδο.
Ὁ ἄνθρωπος δὲν θέλει νὰ θυσιάσει τὸ εἶναι γιὰ τὸ εὖ εἶναι.
Καὶ ὁ Χριστὸς δίνοντάς του ἐλευθερία, καὶ ὄχι ψωμὶ ἢ δύναμη ἢ καλοπέραση, σκανδαλίζοντας ἔτσι τὸν Μέγα Ἱεροεξεταστὴ στὴ γνωστὴ σκηνὴ τῶν Ἀδελφῶν Καραμάζοβ, σέβεται τὴν θεόσδοτη αὐτὴ ἐπιθυμία τοῦ ἀνθρώπου.
Ἀλλὰ καὶ στοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, (ὅπως π. χ. ὁ ἅγιος Μάξιμος), σκοπὸς τῆς ὑπάρξεως δὲν εἶναι ἁπλῶς τὸ εἶναι, ἀλλὰ τὸ εὖ εἶναι.

Ἡ ἐλευθερία συνίσταται στὴν ἀπόρριψη ἢ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ εἶναι τῆς ὕπαρξης.
Ἀλλὰ ἂν τελικὰ ὁ ἄνθρωπος ἀσκώντας τὴν ἐλευθερία του ἐπιλέξει τὸ εἶναι ἀντὶ τοῦ μὴ εἶναι, δηλαδὴ τῆς αὐτοκτονίας ἢ τοῦ μηδενός, αὐτὸ ποὺ ἐπιλέγει, γιὰ τὸν Ντοστογιέφσκι δὲν εἶναι παρὰ τὸ εἶναι τοῦ ἔσχατου παραλογισμοῦ, δηλαδὴ τὴν ὀδύνη καὶ τὸ πάθος.
Γράφει πάλι στὸ Ὑπόγειο: «καὶ γιατί εἶστε πεπεισμένοι πὼς ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἀνάγκη μόνο ἀπὸ ἐκεῖνο ποὺ εἶναι κανονικὸ καὶ θετικό, καὶ πῶς μόνη ἡ εὐτυχία εἶναι χρήσιμη γιὰ τὸν ἄνθρωπο;
Λέτε, ὁ ἄνθρωπος ἀγαπᾶ μόνο τὴν εὐτυχία;
Μὰ ἴσως νὰ ἀγαπᾶ ἄλλο τόσο τὸν πόνο.
Καὶ μπορεῖ ὁ πόνος νὰ τοῦ εἶναι τόσο χρήσιμος ὅσο καὶ ἡ εὐτυχία...
Ὁ πόνος; Μὰ εἶναι καὶ ἡ μόνη αἰτία τῆς συνείδησης...
Ἡ συνείδηση βρίσκεται πολὺ πιὸ πάνω ἀπὸ τὸ δύο καὶ δύο κάνουν τέσσερα...
Ὅσο ὀπισθοδρομικὸ καὶ ἂν φαίνεται, σίγουρα (ὁ πόνος) ἀξίζει περισσότερο ἀπὸ τὸ τίποτε».

Γιὰ ν' ἀποφύγει, λοιπόν, κανεὶς τὸ «τίποτε», τὸ μηδέν, τὸ μὴ εἶναι, τὴν αὐτοκτονία, πρέπει νὰ ἐπιλέξει τὸ εἶναι ὡς πόνο.
Ὁ Ντοστογιέφσκι δίνει τὴν ἐντύπωση ὅτι εἶναι μαζοχιστής.
Εἶναι, λοιπόν, καλὸ πράγμα ὁ πόνος;
Οἱ ἔννοιες τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ δὲν ἔχουν θέση.
Αὐτὸ ποὺ ἐνδιαφέρει τὸν Ντοστογιέφσκι εἶναι τὸ ἀληθινό, ὄχι τὸ ἠθικό.
Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὅλη ἡ ὕπαρξη εἶναι διαποτισμένη ἀπὸ τὸν πόνο.
Αὐτὸ ποὺ προβληματίζει ἔντονα τὸν Ντοστογιέφσκι εἶναι ἡ ὕπαρξη τοῦ πόνου, καὶ μάλιστα τοῦ ἄδικου πόνου, ὅπως τὸν βλέπομε στὰ μικρὰ παιδιὰ ποὺ κλαῖνε καὶ βασανίζονται, χωρὶς νὰ φταῖνε σὲ τίποτε.
Αὐτὸν τὸν πόνο καλεῖται ὁ ἄνθρωπος νὰ ἀγκαλιάσει καὶ νὰ κάνει δικό του, ἂν δὲν θέλει νὰ ἐπιλέξει τὸ μὴ εἶναι, τὸ μηδέν.

Ἀλλά, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέξει τὸ εἶναι ὡς πόνο, δὲν κάνει μία ἀναγκαστικὴ ἐπιλογή. 

Τότε, καὶ μόνον τότε, ἀσκεῖ ἀληθινὰ τὴν ἐλευθερία του.
Καὶ τότε, καὶ μόνον τότε, ἡ ἐλευθερία ταυτίζεται ὄχι μὲ τὸ μηδέν, ἀλλὰ μὲ τὴν ἀγάπη. 

Ὁ Ντοστογιέφσκι γίνεται ἔτσι ὁ θεολόγος τῆς ἀγάπης.
Σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τοῦ Γέροντα Ζωσιμᾶ, ἀληθινὴ ἀγάπη εἶναι τὸ «νὰ κάνεις τὸν ἑαυτό σου ὑπεύθυνο γιὰ ὅλα τὰ ἀνθρώπινα ὄντα καὶ γιὰ τὸν κόσμο ὁλόκληρο».
Δὲν χρειάζεται πολλὴ προσπάθεια γιὰ νὰ ἀνακαλύψει κανεὶς στὶς ἰδέες αὐτὲς τοῦ Ντοστογιέφσκι, τὴν μορφὴ τοῦ Χριστοῦ.
Ὁ Ντοστογιέφσκι θεολογεῖ χωρὶς νὰ τὸ λέγει.
Καὶ θεολογεῖ Ὀρθοδόξως, σύμφωνα μὲ τὴν παράδοση τῶν μαρτύρων καὶ τῶν ὁσίων. 

Ἂς συνοψίσομε τὴ σκέψη του ὑπὸ τὸ φῶς τῆς θεολογίας...

agiazoni – [2fA]

Share