"Το Βυζάντιο κι ο κόσμος "

Το Βυζάντιο, οι Έλληνες και ο κόσμος.

-  από συνέντευξη του σερ Στήβεν Ράνσιμαν
[Sir James Cochran Stevenson Runciman, 1903–2000,
Ιστορία των Σταυροφοριών - Βυζαντινός Πολιτισμός - Σικελικές νύχτες]
στον πύργο του, στο Ελσισιλντς της Σκωτίας, τον Οκτώβρη του 1994
για λογαριασμό της ΕΤ3 (Χρύσα Αράπογλου και Λαμπρινή Χ. Θωμά)
που για τεχνικούς λόγους, δεν «βγήκε» ποτέ στον αέρα

- Είμαι ευτυχής, που επέλεξα το Βυζάντιο ως το κύριο ιστορικό μου ενδιαφέρον.
Πιστεύω πως κάθε γεγονός της ιστορίας, αν αρχίσεις να το μελετάς σε βάθος, μπορεί να γίνει συναρπαστικό. 

Το Βυζάντιο το βρίσκω εξαιρετικά συναρπαστικό, γιατί ήταν ένας αυθύπαρκτος πολιτισμός. 

Για να μελετήσεις το Βυζάντιο, πρέπει να μελετήσεις την τέχνη, να μελετήσεις τη θρησκεία, να μελετήσεις έναν ολόκληρο τρόπο ζωής, που είναι πολύ διαφορετικός από τον σημερινό.

- Στο Βυζάντιο είχαν έναν τρόπο ζωής που ήταν καλύτερα δομημένος. 

Άλλωστε, όταν έχεις έντονο θρησκευτικό συναίσθημα, η ζωή σου «μορφοποιείται» κι είναι πολύ πιο ικανοποιητική από τη σημερινή, όπου κανείς δεν πιστεύει σε τίποτε αρκετά.

Ο κόσμος μιλά για το Βυζάντιο λες κι παρέμεινε το ίδιο, ένας πολιτισμός αμετάβλητος κατά την διάρκεια όλων αυτών των αιώνων. 

Είχε αλλάξει πολύ από την αρχή ως το τέλος του, αν και κάποια συγκεκριμένα βασικά στοιχεία κράτησαν σε όλη τη διάρκειά του -όπως το θρησκευτικό αίσθημα. 

Μπορεί να διαφωνούσαν για θρησκευτικά ζητήματα, αλλά πίστευαν όλοι, κι αυτό το αίσθημα είναι μόνιμο.

Ο σεβασμός και η εκτίμηση προς τις τέχνες, ως εκείνες που ευχαριστούν τον Θεό, κι αυτά διατηρήθηκαν. 

Έτσι, παρ' ότι οι μόδες άλλαζαν, η οικονομική κατάσταση άλλαζε, οι πολιτικές καταστάσεις άλλαζαν, υπήρχε μια ακεραιότητα, πολύ ενδιαφέρουσα μέσα στο σύνολο.

- Mερικοί από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς όπως οι Καππαδόκες πατέρες, ως τον Γρηγόριο τον Παλαμά, ήταν άνθρωποι μοναδικής πνευματικότητας... 

Υπήρχε έντονη διανόηση και πνευματική ζωή στο Βυζάντιο. 

Κυρίως στο τέλος των βυζαντινών χρόνων, π.χ. στην Παλαιολόγεια περίοδο. 

Είναι αρκετά περίεργο, πως την ώρα που η αυτοκρατορία συρρικνώνονταν, η διανόηση ήταν πιο ανθηρή από ποτέ.

Η βυζαντινή τέχνη ήταν από τις μεγαλύτερες σχολές τέχνης παγκοσμίως. 

Κανένας αρχαίος Έλληνας δε θα μπορούσε να χτίσει την Αγία Σοφία, αυτό απαιτούσε πολύ βαθιά τεχνική γνώση. 

Κάποιοι υποστηρίζουν, ότι η βυζαντινή τέχνη είναι στατική. 

Δεν ήταν καθόλου στατική, αλλά ήταν μια σχολή τέχνης από τις σημαντικότερες στον κόσμο, που όσο περνά ο καιρός εκτιμάται όλο και περισσότερο, κι όσοι Έλληνες ή μη διανοούμενοι λένε ότι το Βυζάντιο δεν δημιούργησε τίποτε, είναι τυφλοί.

Βλέποντας μια εικόνα, μπορούμε τη χρονολογήσουμε -αν ήταν όλες ίδιες, αυτό φυσικά δεν θα συνέβαινε. 

Υπάρχουν συγκεκριμένες παραδόσεις που διατηρούνταν, αλλά η τέχνη αυτή παρουσιάζει μεγάλες διαφορές από αιώνα σε αιώνα. 

Η τέχνη των Παλαιολόγων είναι πολύ διαφορετική από την Ιουστινιάνεια. 

Τα πράγματα είναι απλά: οι άνθρωποι που κατατρέχουν το Βυζάντιο ποτέ δεν το μελέτησαν, ξεκίνησαν με προκαταλήψεις εναντίον του. 

Δεν γνωρίζουν τι κατόρθωσε, τι επετεύχθη.

- Μέσα στον χρόνο, μέσα στους αιώνες, οι φυλές δεν μένουν καθαρές, υπάρχουν όμως ορισμένα χαρακτηριστικά των πολιτισμών που παραμένουν εθνικά. 

Οι βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν την ελληνική γλώσσα -που άλλαξε λίγο, αλλά οι γλώσσες αλλάζουν- ενδιαφέρονταν για τη φιλοσοφία και τη φιλοσοφική ζωή πάρα πολύ, ήταν μεν υπήκοοι ενός αυτοκράτορα, αλλά αυτός ο αυτοκράτορας έπρεπε να φέρεται σωστά, γιατί γίνονταν εύκολα λαϊκές εξεγέρσεις.

Το χειρότερο που θα μπορούσαν να πουν για το Βυζάντιο είναι πως ήταν, μάλλον, ένα γραφειοκρατικό κράτος. 

Όμως είχε μια πολύ "μορφωμένη" γραφειοκρατία, πολύ πιο βαθιά μορφωμένη από τους γραφειοκράτες του σημερινού κόσμου.

Δημοκρατία μπορεί να υπάρξει μόνον εάν έχουμε ένα υψηλής μόρφωσης κοινό. 

Σε μία πόλη σαν την αρχαία Αθήνα, υπήρχε δημοκρατία - χωρίς να σκεφτόμαστε πως περνούσαν οι σκλάβοι ή οι γυναίκες -, διότι οι άνδρες είχαν όλοι πολύ καλή μόρφωση. 

Συνήθως δεν εξέλεγαν τους κυβερνήτες τους, τραβούσαν κλήρο, σαν να το άφηναν στα χέρια του Θεού -καμία σχέση με τη βουλή των κοινοτήτων.

- Το Βυζάντιο είχε πλήρη κοινωνική αίσθηση. 

Τα νοσοκομεία ήταν πολύ καλά, όπως και τα γηροκομεία, τα οποία ανήκαν κυρίως στην Εκκλησία, αλλά όχι μόνο σε αυτήν -υπήρχαν και κρατικά. 

Ας μη ξεχνάμε ότι ένας από τους πιο υψηλόβαθμους αξιωματούχους του κράτους ήταν ο Ορφανοτρόφος.

Σίγουρα η Εκκλησία έπαιξε βασικό κοινωνικό ρόλο. 

Δεν ήταν απλά ένα καθεστώς ερημιτών που κάθονταν στο Άγιο Όρος -ήταν κι αυτό, αλλά υπήρχε ένα σύστημα από μοναστήρια στις πόλεις.

Τα μοναστήρια φρόντιζαν τους Οίκους για τους γέροντες, των οποίων οι μοναχοί μόρφωναν τη νεολαία -κυρίως τα αγόρια, γιατί τα κορίτσια μορφώνονταν στο σπίτι- και τα περισσότερα παρείχαν πολύ καλή μόρφωση. 

Νομίζω ότι η βαθμολογία που θα δίναμε στο κοινωνικό έργο της Εκκλησίας στο Βυζάντιο, είναι ιδιαίτερα υψηλή.

- Ήταν επίσης γνώστες της αρχαίας ελληνικής Γραμματείας. 

Υπάρχει η διάσημη ιστορία μιας ελκυστικής κυρίας, φίλης ενός αυτοκράτορα, που μας διηγείται η Άννα Κομνηνή. 

Την ώρα που η κυρία περνούσε, κάποιος της φώναξε έναν ομηρικό στίχο, που μιλούσε για την Ελένη στην Τροία, κι εκείνη κατάλαβε το υπονοούμενο. 

Δεν υπήρχε κανείς λόγος να της εξηγήσει κάποιος, ποιανού ήταν οι στίχοι. 

Όλα ανεξαιρέτως τα αγόρια και τα κορίτσια ήξεραν τον Όμηρο. 

Η Άννα Κομνηνή δεν εξηγεί ποτέ τα σημεία στα οποία αναφέρεται στον Όμηρο, όλοι οι αναγνώστες της τα γνώριζαν.

Ήταν τόσο καλοί γνώστες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ώστε επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση της γλώσσας. 

Πολλοί ιστορικοί ήθελαν να γράψουν σαν τον Θουκυδίδη, δεν ήθελαν να γράψουν στη γλώσσα που τους ήταν πιο φυσική, αλλά στην αρχαία. 

Η μεγάλη τραγωδία των βυζαντινών γραμμάτων ήταν η εξάρτησή τους από την κλασσική γραμματεία. 

Όχι γιατί δεν γνώριζαν αρκετά, αλλά γιατί γνώριζαν πολύ περισσότερα από όσα ήταν απαραίτητα, για το δικό τους «δημιουργικό» καλό.

Είναι μεγάλο πρόβλημα να έχεις μεγάλη ιστορία. 

Έχεις πολύ περισσότερες μνήμες από ότι μπορείς να σηκώσεις. 

Είναι μια τραγωδία στην περιοχή αυτές οι μνήμες, διότι έχεις να νοιαστείς για πάρα πολλά. 

Δεν κυλούν εύκολα τα πράγματα, λόγω της αρχαίας, με βαθιές ρίζες, μνήμης.

- Δεν ξέρω αν προσωπικά θα ταίριαζα στην εποχή του Βυζαντίου. 

Αν ζούσα τότε, σκέφτομαι ότι θα αναπαυόμουν σε κάποιο μοναστήρι, ζώντας, όπως πολλοί μοναχοί ζούσαν, μια ζωή διανοούμενου, χωμένος στις θαυμάσιες βιβλιοθήκες που διέθεταν. 

Δεν νομίζω πως θα ήθελα μια ζωή στη βυζαντινή πολιτική, αλλά είναι πολύ δύσκολο να βρεις μια περίοδο στην παγκόσμια ιστορία στην οποία θα ήθελες να ζήσεις...

Έχω μεγάλο σεβασμό για τα χριστιανικά δόγματα, και κυρίως για την Ορθοδοξία, διότι μόνον η Ορθοδοξία αναγνωρίζει πως η θρησκεία είναι μυστήριο. 

Οι ρωμαιοκαθολικοί κι οι προτεστάντες θέλουν να τα εξηγήσουν όλα. 

Είναι άσκοπο να πιστεύεις σε μία θρησκεία, θεωρώντας ότι αυτή η θρησκεία θα σε βοηθήσει να τα καταλάβεις όλα.

Ο σκοπός της θρησκείας είναι ακριβώς, για να μας βοηθάει να κατανοήσουμε το γεγονός ότι δεν μπορούμε να τα εξηγήσουμε όλα. 

Νομίζω πως η Ορθοδοξία συντηρεί αυτό το πολύτιμο αίσθημα του μυστηρίου.

Χρειαζόμαστε αυτό το μυστήριο, χρειαζόμαστε αυτή την γνώση που λέει πως στο σύμπαν υπάρχουν πολύ περισσότερα από αυτά που μπορούμε να κατανοήσουμε. 

Χρειαζόμαστε και την διανοητική μετριοφροσύνη, κι αυτή απουσιάζει, ειδικά μεταξύ των Δυτικών Εκκλησιαστικών ανδρών.

Από τη στιγμή που προσπαθείς να εξηγήσεις τα πάντα, καταστρέφεις ουσιαστικά αυτό που θα έπρεπε να αποτελεί την ανθρώπινη διαίσθηση, αυτή που συνδέει τη διανόηση με τους αγίους και την αίσθηση του Θεού.

Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία ήταν πάντα και πολιτικό ίδρυμα, εκτός από θρησκευτικό, και πάντα ενδιαφερόταν για τον νόμο. 

Στο Βυζάντιο -και είναι ενδιαφέρον πώς μετά την τουρκική κατάκτηση τα υποστρώματα παραμένουν- η Εκκλησία ενδιαφέρεται μόνον για τον Κανόνα, τον νόμο των γραφών. 

Δεν έχει την επιθυμία να καθορίσει τα πάντα.

Έχει πολύ ενδιαφέρον να μελετήσει κανείς -και μελετώ εδώ και καιρό- τον διάλογο ανάμεσα στην Αγγλικανική Εκκλησία του 17ου αιώνα και την Ορθόδοξη. 

Οι Αγγλικανοί ήταν ιδιαίτερα ανάστατοι διότι δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι πίστευαν οι Ορθόδοξοι σχετικά με την μεταβολή του οίνου και του άρτου σε αίμα και σώμα.

Οι Ορθόδοξοι έλεγαν «είναι μυστήριο, που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε. 

Πιστεύουμε ότι γίνεται, αλλά το πώς δεν το γνωρίζουμε». 

Οι Αγγλικανοί -όπως κι οι ρωμαιοκαθολικοί- ήθελαν μια καθαρή εξήγηση. 

Αυτή είναι η τυπική διαφορά των Εκκλησιών και γι' αυτό ακριβώς αγαπώ τους Ορθοδόξους.

- Στους νεοέλληνες υπάρχει ακόμη ζωντανή αυτή η γρήγορη κατανόηση των πραγμάτων και των καταστάσεων. 

Υπάρχει έντονη επίσης, η άλλη ποιότητα των Βυζαντινών: η ζωηρή περιέργεια. 

Και οι νεοέλληνες έχουν, όπως είχαν κι οι Βυζαντινοί, αντίληψη της σημασίας τους στην ιστορία του πολιτισμού. Όλα αυτά δείχνουν μία ιστορική ενότητα, άλλωστε κανείς λαός δεν διατηρεί όλα τα χαρακτηριστικά του απείραχτα. 

Πολλά εξαρτώνται κυρίως από τη γλώσσα, που είναι ο καλύτερος τρόπος συντήρησης της παράδοσης. 

- Πρωτογνώρισα τον Σεφέρη όταν ήμουν στην Ελλάδα, αμέσως μετά τον πόλεμο. 

Όταν ήρθε πρεσβευτής στο Λονδίνο, τον έβλεπα πολύ συχνά. 

Εκείνη την εποχή, περνούσα πολύ καιρό σε ένα νησί στη Δυτική Ακτή της Σκωτίας, με πολύ μαλακό κλίμα λόγω του Ρεύματος του Κόλπου. 

Μια αλέα με φοινικιές οδηγούσε στο σπίτι μου.

Ήρθε κι έμεινε μαζί με τη γυναίκα του. 

Ο καιρός ήταν υπέροχος, όπως συμβαίνει συχνά εκεί, και μου είπε: 

«Είναι πιο όμορφα κι από τα ελληνικά νησιά» -κάτι πολύ ευγενικό εκ μέρους του. 

Είχαμε τακτική αλληλογραφία μέχρι τον θάνατο του...

Όταν έφυγε από το Λονδίνο για την Αθήνα, μου χάρισε την μοναδική κάβα του, μια κάβα αποτελούμενη αποκλειστικά από ούζο και ρετσίνα. 

Ακόμη δεν έχω πιει όλο το ούζο, που έχω... 

Είχε πει ότι "Οι Κέλτες είναι οι Ρωμιοί του Βορρά"· ναι, τον διασκέδαζε να κάνει τέτοια σχόλια. Αν κι εδώ, έχει αρκετό δίκιο...

lifo

db – [2fA]

Share